სოლომონ დოდაშვილი (1805-1836)
I.
XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ქართული პედაგოგიკური აზროვნების ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი სოლომონ დოდაშვილი დაიბადა სიღნაღის რაიონის სოფელ მაღაროში1 1805 წელს. მამა მისი მღვდელი იოანე (ივანე) ცხრა შვილის პატრონი იყო და ძალიან უჭირდა ოჯახის მოვლა. სოლომონი პირველად სწავლობდა ბოდბის მონსტერთან არსებულ სკოლაში, ხოლო 1818 წლიდან სიღნაღის ახლადგახსნილ სამრევლო-სასულიერო სასწავლებელში. 1820 წლის 15 სექტემბერს სოლომონ დოდაშვილი ჩამოვიდა და ჩაირიცხა თბილისის სასულიერო სემინარიასთან არსებულ სამაზრო სასულიერო სასწავლებელში. აქ კურსის დამთავრების შემდეგ სოლომონ დოდაშვილი გადავიდა სასულიერო სემინარიაში რიტორიკის (სიტყვიერების) განყოფილებაზე, ხოლო 1822 წლის 15 მარტს, როდესაც სემინარიის ჯერ კიდევ არ ჰქონდა დასრულებული, ის დანიშნეს სიღნაღის სასულიერო-სამრევლო სასწავლებლის უფროსი (მეორე) კლასის მასწავლებლად მცირე ხელფასით (120 მან. წელიწადში). 1823 წლის 26 ივლისს სოლომონ დოდაშვილი თავისი თხოვნით განთავისუფლდა ამ თანამდებობიდან. მას ჯერ განზრახვა ჰქონდა, შესულიყო სამხედრო სამსახურში, მაგრამ მალე უარყო ეს განზრახვა და უმაღლესი ჰუმანიტარული განათლების მიღება არჩია. 1824 წლის ზაფხულზე სოლომონ დოდაშვილი, ბოდბელი მიტროპოლიტის იოანე მაყაშვილის დახმარებით, გაემგზავრა პეტერბურგს, სადაც იმავე წელს ჩაირიცხა საიმპერატორო უნივერსიტეტში ფილოსოფიის ფაკულტეტის თავისუფალ მსმენელად.
სოლომონ დოდაშვილის ყურადღება მიმართული იყო განსაკუთრებით ფილოსოფიურ მეცნიერებათა შესწავლისაკენ. ამის შედეგად მან უნივერსიტეტში სწავლის პერიოდშივე (1824-1827) დაწერა და 1827 წელს გამოსცა წიგნი: „Курс философии, часть перва, Логика”. თავისი ნაწარმოები მან მიუძღვნა ხარკოვის უნვიერსიტეტის რექტორსა და ხარკოვისავე სასწავლო ოლქის მზრუნველს ალექსი პეროვსკის. ეს მიძღვნა არ აიხსნება მარტო პირადი ნაცნობოით. იმ დროს (1825-1840) საქართველოსა და მთელი კავკასიის სასწვლებლები ფორმალურად ექვემდებარებოდნენ ხარკოვის სასწავლო ოლქს და ამ მიძღვნაში წიგნის ავტორი მიმართავდა რა აღნიშნული ოლქის მზრუნველს: „კავკასიის ჭაბუკ შვილთა გონება საზრდოს ეძებს და ამ წმინდა მისწრაფებაში ისინი მოგაპყრობენ თქვენ თავის თვალებს და ელიან ამ საზრდოს თქვენი აღმატებულებისაგან”, ფიქრობდა, რომ მზრუნველი მართლა იზრუნებდა კავკასიის სასწვლებელთათვის.
სოლომონ დოდაშვილის „ლოგიკა” დაშვებული იყო ფილოსოფიის სახელმძღვანელოდ. საქართველოში მას ხმარობდნენ თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელში (შემდეგ – გიმნაზიაში) და თბილისის სასულიერო სემინარიაში. ის შეიცავს: ფილოსოფიის საერთო შესავალს, ლოგიკის შესავალს, ლოგიკის მოკლე ისტორიას, საკუთრივ ლოგიკას (გონება, აზროვნების კანონები, მსჯელობა, წესები წინადადებათა სხვადსხვა სახეებისათვის, ცნებები, დასკვნები, მტკიცება). ამ წიგნს, თავის მეცნიერულ ღირებულებასთან ერთად, აქვს დიდი მეთოდიკური ღირსებაც: მასალის განლაგება გარკვეული სისტემით და თანამიმდევრობით, ნათელი მსჯელობა, განმარტებათა სიცხადე და ფორმულირებათა ლაკონურობა, მარტივი სტილი და გადმოცემის მაღალი ოსტატობა.
სოლომონ დოდაშვილის წიგნი მალე გავრცელდა მთელს იმპერიაში; მის შესახებ 1827 წელს დაიწერა რეცენზიები „Московский Телеграф”-ში (№XVIII, 167-8), „Московский Вестник”-ში (№XXII, 201-6) და „Северная Пчела”-ში (№72). ეს რეცენზიები ერთხმად იწონებდნენ სოლომონ დოდაშვილის „ლოგიკას”, თვლიდნენ მას „შესანიშნავ თხზულებად” და „ახალ მოვლენად” რუსეთის ფილოსოფიურ ლიტერატურაში. მართალია, სოლომონ დოდაშვილის „ლოგიკა” კანტის „კრიტიკული” ფილოსოფიიდან გამომდინარეობს, მაგრამ საკითხების დალაგებითა და გაშუქებით ის არსებითად ორიგინალურ მეცნიერულ ნაშრომს წარმოადგენს.
პეტერბურგში ყოფნის პერიოდში სოლომონ დოდაშვილი მარტო მეცნიერებით არ იყო გატაცებული. ცნობისმოყვარე ჭაბუკი ღრმად სწავლობდა ცხოვრების ყოველ მხარეს, განსაკუთრებით პოლიტიკურ ვითარებას. ის გაეცნო და მიემხრო დეკაბრისტულ მოძრაობას; ავრცელებდა ამ მოძრაობსი მეთაურთა წერილებს (მაგალითად, პოეტ კონდრატ თეოდორეს ძე რილეევის მიერ სიკვდილით დასჯის წინ ცოლისადმი მიწერილ ბარათს).
პეტერბურგში სოლომონ დოდაშვილი დაუახლოვდა რუსეთის მწერლებსა და სხვა დარგის მოღვაწეებს. იოანე ხელაშვილისადმი 1827 წლის 15 ივნისის ბარათში ის აღნიშნავდა; „აქომამდე მაქვნდა ჩინებულსა პოეტთან და მწერალთან საუბრობა, რომელნიცა იქებოდნენ პეტერბურღსა შინა თვისითა საქმეებითა და ყოველსა ქვეყანასა ზედა ისმიან პატიოსნებანი მათნი. მათ მთხოვეს თბილისიდამ წერილისა შეერთება. ერთი მათგანი მიდის ევროპასა შინა უმეტეს განათლებისათვის, მე ვსთხოვე მუნითგან მოწერა ავთრათისა და ღირსი ხსოვისა ცნობა, მან აღმითქვა”.
პეტერბურგში სოლომონ დოდაშვილი დაუკავშირდა აგრეთვე საქართველოდან იქ გადასახლებულ ბაგრატიონთა გვარეულობის წევრებსა და მეფის ხელისუფლებისადმი ოპოზიციურად განწყობილ იმ ქართველობას, რომლის წრეშიც დაიბადა საქართველოში მეფის ხელისუფლების წინააღმდეგ მომავალი (1832) შეთქმულების აზრი და ისახებოდა მისი განხორციელების პრაქტიკული ღონისძიებანი.
1827 წელს სოლომონ დოდაშვილმა დაამთავრა პეტერბურგის უნივერსიტეტი და სამშობლოში დაბრუნდა. იმავე წლიდან ის მიიწვიეს თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებლის ქართული ენისა და გეოგრაფიის მასწავლებლად. ამის პარალელურად ის სათავეში ჩაუდგა აღნიშნული შეთქმულების მომწყობ „საიდუმლო საზოგადოებას” და მის ხელმძღვანელ ჯგუფს (ალექსანდრე ორბელიანი, ელიზბარ ერისთავი).
1929 წლიდან სოლომონ დოდაშვილი დანიშნეს გაზეთ „Тифлисские Ведомости”-ს ქართული გამოცემის რედაქტორად. ამის შემდეგ მას უფრო დიდი შრომა უხდებოდა, რომ თავის მთავარ საქმეს – სამეცნიერო-პედაგოგიურ მოღვაწეობას არ ჩამოცილებოდა. არ შეიძლება აუღელვებლად წაიკითხოს ადამიანმა მისი ერთ-ერთი წერილის ასეთი ადგილი: „არა მაქვს არცა ერთი წამი თავისუფლებითი, არცა ღამე და არცა დღე მოსვენება არა მაქვს, მერწმუნეთ ყოველსა ამას და შემიბრალეთ ესეოდენისა საქმისათვის, რომელ საკუთარნი საქმენი ჩემნი და სახლისანი დაშთომილ არიან ეჯრეთ, უმეტესად სხვა და სხვანი თხზულებანი ჰშთებიან შეუსრულებლად და დიდათ ვჰსწუხვარ”. მაგრამ ასეთი შრომის პირობებშიც შეძლო მან დაეწერა ქართული გრამატიკის ჩინებული სახელმძღვანელო: „შემოკლებული ქართული გრამატიკა”, რომელიც 1830 წელს გამოიცა და შეედგინა ქართული წერის დედანი.
ამ ნაშრომებს გარდა, არსებული ცნობის მიხედვით, სოლომონ დოდაშვილს ჰქონია კიდევ 14 პატარა თუ დიდი ნაწარმოები ფილოსოფიისა და ფილოლოგიის დარგიდან, მაგრამ ჩვენამდე მათ არ მოუღწევიათ.
1832 წელს სოლომონ დოდაშვილმა დააარსა პირველი ქართული ჟურნალი „სალიტერატურონი ნაწილნი ტფილისის უწყებათანი”, რომელსაც მან მიზნად დაუსახა ბრძოლა „მამულის დიდებისათვის და გონების განათლებისათვის”. ეს ჟურნალი ეწეოდა აგრეთვე „საიდუმლო საზოგადოების” იდეათა შენიღბულ პროპაგანდას.
* * *
რუსეთის ცარისტული ხელისუფლების მიერ ქართველი ხალხის სასტიკი შევიწროების ფაქტები, განსაკუთრებით ნაციონალური დამონების ფაქტები, თანდათან ზრდიდა და აღრმავებდა ხალხის უკმაყოფილებას. „თუმცა ფორმალურად საქართველო ითვლებოდა არა დაპყრობილად რუსული იარაღის მიერ, არამედ რუსეთთან ნებაყოფლობით შეერთებულ მხარედ, მაგრამ მას განაგებდნენ მეფის მოადგილენი თავიანთ მოხელეთა წმინდა რუსული აპარატით. გასაგებია, რომ ისინი არამცთუ მარტო იცავდნენ საქართველოს სახალხო ინტერესებს, არამედ არც ესმოდათ ეს ინტერესები. მათ ოპოზიციისაკენ მიჰყავდათ ქართველ დიდებულთა წოდებაც კი, რომელიც სინდისიერად, საქართველოს ინტერესების საწინააღმდეგოდ, ემსახურებოდა მეფის თვითმპყრობელობას”. ეს წოდება და საქართველოს მთელი მაღალი თავადაზნაურული არისტოკრატია, მიუხედავად მატერიალური პრივილეგიებისა, რომლებიც რუსეთის მეფის ხელისუფლებამ მიანიჭა, მწვავედ განიცდიდა თავის პოლიტიკურ და უფლებრივ შეზღუდულობას. მას არაფერს ეკითხებოდნენ არა თუ ქვეყნის, არამედ ადგილობრივი, თავისი პატარა კუთხის მართვის საქმეზეც კი, აღარ უწევდნენ ანგარიშს არათუ სახელმწიფოს მაღალნი მოხელენი, არამედ უბრალო კაპიტან-ისპრავნიკები და პოლიციელები. ესენი საჭიროდ არ თვლიდნენ მიემართათ ქართველი თავადებისა და აზნაურებისათვის მათსავე მამულში მცხოვრებ გლეხთა საკითხებზეც კი. ქართველ თავადაზნაურობას მწვავედ ჩაგრავდა აგრეთვე ქართული ენის განდევნა სახელმწიფო და სასამართლო დაწესებულებებიდან, რამაც ჩააგდო იგი უვიცი და უზნეო თარჯიმანების ხელში. ყოველივე ამან და საქართველოში რუსეთის მონარქიის ბატონობისა იდა მმართველობის ზემოაღნიშნულმა ტლანქმა ფორმებმა მიიყვანეს ქართველი თავადაზნაურული არისტოკრატია იქამდის, რომ მან 30-იანი წლების დამდეგისათვის შექმნა „საიდუმლო საზოგადოება”, რომელსაც განზრახული ჰქონდა 1832 წლის დამლევს მოეწყო საყოველთაო შეთქმულება რუსი მმართველების წინააღმდეგ საქართველოში.
იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი წერდა, რომ „საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ – ქართველმა თავადაზნაურობამ იგრძნო, თუ რა საზარალო იყო მისთვის ძველი პრივილეგიებისა და ძლიერების დაკარგვა, რომლებიც მას ქართველი მეფეების დროს ჰქონდა, იუკადრისა „უბრალო ქვეშევრდომობა” და მოინდომა „საქართველოს განთავისუფლება”. ამით მას უნდოდა „საქართველოს” სათავეში ქართველი მეფეები და თავადაზნაურობა დაეყენებინა და, ამგვარად, მათთვის გადაეცა ქართველი ხალხის ბედ-იღბალი! ეს იყო ფეოდალურ-მონარქიული „ნაციონალიზმი”. ვერც ერთი შესამჩნევი კვალი ვერ დააჩნია ამ „მოძრაობამ” ქართველების ცხოვრებას, ვერც ერთი ფაქტით ვერ ისახელა მან თავი, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ქართველი თავად-აზნაურების ზოგიერთ შეთქმულებას რუსი მმართველების წინააღმდეგ კავკასიაში”. ერთ-ერთ ასეთ შეთქმულებად შეიძლება ჩაითვალოს 1832 წლის შეთქმულება.
1832 წლის შეთქმულების უახლოესი მიზანი – კავკასიის რუსული მმართველობის დამხობა – უმაღლეს ქართველ არისტოკრატიასთან აკავშირებდა საშუალო თავად-აზნაურობასა და ინტელიგენციას, რომლებიც არანაკლებად განიცდიდნენ რუსეთის ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის სასტიკ რეჟიმს. ერთ-ერთ მიზეზს, რამაც ქართველი ინტელიგენცია შეთქმულებამდე მიიყვანა, როგორც ჩანს, სასამართლოში მათ წარმომადგენელთა მიერ მიცემული ჩვენებიდან, შეადგენდა მთავრობის უარყოფითი დამოკიდებულება ქართველი მოსახლეობის სახალხო განათლების ქსელის გაფათოებისადმი და, კერძოდ, ბიბლიოთეკების, სახალხო სკოლებისა და უმაღლესი სასწავლებლის უქონლობა საქართველოში.
ამიტომ 1832 წლის შეთქმულება მოფიქრებული იყო მისი ხელმძღვანელობის მიერ ფართო მასშტაბით. „საიდუმლო საზი” (შეთქმულების) ასეთ „ყოვლისგამაერთიანებელ” მიზანთან დაკავშირებით, მის ხელმძღვანელობაში ჩვენ ვხედავთ როგორც მაღალი არისტოკრატიის წარმომადგენლებს, რომლებიც უმრავლესობას წარმოადგენდნენ, ისე საშუალო თავად-აზნაურობისა და დემოკრატიული ინტელიგენციის წარმომადგენლებსაც, რომლებიც მის უმცირესობას წარმოადგენდნენ. „საზოგადოების” ასეთ სხვადასხვაგვარ სოციალურ შემადგენლობას არ შეიძლებოდა კვალი არ დაეჩნია შეთქმულების საბოლოო მიზნის შემუშავებაზე. მას, მართლაც, არ გააჩნდა ერთიანი მიზანი. შეთქმულების მასალებიდან ჩანს, რომ წარმატების შემთხვევაში, ე. ი. თუ საქართველო განთავისუფლდებოდა რუსეთის თვითმპყრობელობისაგან, შეთქმულების ხელმძღვანელთა უმრავლესობას სურდა, აღედგინა დამოუკიდებელი საქართველოს სამეფო; მთავრობა უნდა ყოფილიყო შედგენილი ორი პალატისაგან: ზედა პალატა ქართველი მეფის მეთაურობით და მთავარი მინისტრების შემადგენლობით და ქვედა პალატა, რომელიც იქნებოდა შედგენილი ყველა მაზრის დეპუტატებისაგან. ამგვარად, შეთქმულების ხელმძღვანელთა უმრავლესობა, ესწრაფოდა რა დამოუკიდებელი საქართველოს სამეფოს აღდგენას, გამოხატავდა დიდ ფეოდალთა ინტერესებს და ხელახლა აბრუნებდა საქართველოს უკან, XVIII საუკუნის დასასრულის მდგომარეობისაკენ და მით აფერხებდა საქართველოს სინამდვილეში ისტორიული განვითარების კანონზომიერ პროცესს.
1832 წლის შეთქმულების ხელმძღვანელთა უმცირესობსი წარმომადგენლები არ ფიქრობდნენ მოეწყვიტათ ქართველი ხალხი რუსეთისაგან, ხოლო საქართველოს სამეფოს აღდგენას შეუძლებლად თვლიდნენ. ისინი წარმოადგენდნენ 30-იანი წლების ქართველი საზოგადოების განათლებულ, პროგრესულ ნაწილს, კარგად იცნობდნენ დასავლეთ ევროპისა და რუსეთის მოწინავე იდეებს – თავისუფლების, თანასწორობისა და ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის იდეებს. ბევრი მათგანი კარგად იცნოდა აგრეთვე რუსი დეკაბრისტების 1825 წლის პროგრამას. ისინი თარგმნიდნენ და არჩევდნენ მომავალი სახელმწიფო წყობილების მათ (მაგ., პესტელის) გეგმებს, აკრიტიკებდნენ დეკაბრისტების სამხედრო-საორგანიზაციო ხასიათის შეცდომებს, რომლებმაც გამოიწვიეს მათი დამარცხება, ავრცელებდნენ კონდრატ რილეევის წერილებსა და რევოლუციურ ლექსებს.
“საიდუმლო საზოგადოების” უმცირესობის წევრმა სოლომონ რაზმაძემ გადმოთარგმნა ქართულ ენაზე სენის დეპარტამენტის პრეფექტის 1830 წლის 19 ოქტომბრის მოწოდება „თვისთა თანამოქალაქეთა მიმართ”. ამგვარად 1832 წლის შეთქმულების უმცირესობა არა მარტო იცნობდა, არამედ გატაცებული იყო დეკაბრისტებისა და საფრანგეთის 1830 წლის რევოლუციის რესპუბლიკური იდეებით.
შეთქმულების უმცირესობის ასეთი განწყობილებები იცოდნენ სხვა ხელმძღვანელებმაც, კერძოდ, დიმიტრი ბატონიშვილმა, რომელიც ხშირად „ესაუბრებოდა მასთან მოსიარულეებს თავისუფლების შესახებ, უხსნიდან საფრანგეთის უფლებებს, მისი მოსახლეობის თავისუფალ ცხოვრებას, მეფის შეზღუდულ ძალაუფლებას და იმას, თუ როგორი ხმა აქვს საფრანგეთის თითოეულ მოქალაქეს მეფეების არჩევის დროს და, ბოლოს, რა აჯანყებებს ჰქონდა ადგილი საფრანგეთში”.
რუსეთისა და საქართველოს მომავალი სახელმწიფო წყობილება „საიდუმლო საზოგადოების” უმცირესობის წევრებს, მიუხედავად ერთგვარი მერყეობისა, მაინც ერთნაირად ჰქონდათ წარმოდგენილი: ისინი მხარს უჭერდნენ რესპუბლიკას. ასე, მაგალითად, ოქროპირ ბატონიშვილმა „საზოგადოების” ერთ-ერთ ყველაზე უფრო რადიკალურ წარმომადგენელთან, სოლომონ დოდაშვილთან საუბრის დროს, იცოდა რა მის დადებითი დამოკიდებულება რესპუბლიკური წყობილებისადმი, განაცხადა: „დიახ, ბატონო ქართველებო, ეცადეთ საქართველოს განთავისუფლებას, ამასთან მე მსურს საქართველოს თავისუფლება არა იმისათვის, რომ ვინმე ბაგრატიონთა გვარიდან გამეფდეს აქ, არამედ მისთვის, რომ საქართველო გახდეს რესპუბლიკად”.
აჯანყების დასაწყისი შეთქმულების ხელმძღვანელებს უნდოდათ შეეფარდებინათ ირანთან, ოსმალეთთან და კავკასიელ მთიელებთან ომის მდგომარეობის უფრო შესაფერისი პერიოდისათვის და აგრეთვე პოლონეთის ამბების უფრო დაძაბული მომენტისათვის, რომელიც დასავლეთისაკენ მიიზიდავდა რუსეთის არმიის ნაწილს, მაგრამ კავკასიაში სამხედრო მოქმედებათა წარმატებამ და პოლონეთის აჯანყების ჩაქრობამ რამდენჯერმე გადაადებინა მათ აჯანყების ვადები. საბოლოოდ გადატრიალება (აჯანყება) დანიშნული იყო 1832 წლის 20 დეკემბრისათვის, მაგრამ 9 დეკემბერს „საიდუმლო საზოგადოების” წევრმა თავადმა ფალავანდიშვილმა გასცა შეთქმულება, რომლებიც სასწრაფოდ იქნენ დატუსაღებულნი და მიცემულნი სამხედრო სასამართლოში.
1832 წლის შეთქმულება არ იყო დამყარებული მის ამოცანათა შესაბამის რეალურ ძალაზე და, მიუხედავად ფართო გეგმებისა და კარგი ორგანიზაციისა, მას არ შეეძლო წარმატების მოპოვება. მაგრამ არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ 1832 წ. „საიდუმლო საზოგადოება” წარმოადგენდა საქართველოს ნაციონალურ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის პირველ, თავადაზნაურული ეტაპის მსხვილ პოლიტიკურ ორგანიზაციას. ის სრულიადაც არ მოგვაგონებს მასონურ საზოგადოებას და ოდნავადაც არ ჰგავდა კარბონარულ მოძრაობას, როგორც წერენ ზოგიერთი ისტორიკოსები, მაგრამ მას არ შეეძლო გამარჯვებისათვის მიეღწია, ვინაიდან მის ხელმძღვანელთა უმრავლესობის მიზანი – საქართველოს სამეფოს აღდგენა – უკვე ანაქრონიზმს წარმოადგენდა, ხოლო მის უმცირესობსი ანუ მოწინავე ფრთის იდეები – თანასწორობა და რესპუბლიკა – თუმცა არ იყო ნაადრევი XIX საუკუნის პირველი ნახევრის საქართველოსათვის, მაგრამ მათი განხორციელებისათვის ბრძოლას რუსეთის რევოლუციურ-გამათავისუფლებელ მოძრაობასთან მჭიდრო პოლიტიკური კავშირის გარეშე არ შეიძლებოდა მოჰყოლოდა რაიმე რეალური შედეგი.
* * *
სოლომონ დოდაშვილს ისე, როგორც 1832 წლის შეთქმულების სხვა მთავარ ხელმძღვანელებს, სამხედრო სასამართლოს მიერ მიესაჯა სიკვდილით დასჯა (четвертование); მეფემ ეს სასჯელი შეუცვალა ქ. ვიატკაში 10 წლით გადასახლებით, მაგრამ საქართველოში დაბრუნების სამუდამოდ აღკვეთით.
სოლომონ დოდაშვილს ვიატკაში (ახლა ქ. კიროვი) ნება მისცეს ემსახურა გუბერნატორის კანცელარიაში, სადაც მაშინ მუშაობდნენ აგრეთვე იქ გადასახლებული რუსეთის დიდი დემოკრატი-რევოლუციონერი ალექსანდრე გერცენი და 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე იოსებ მამაცაშვილი. ვიატკის გუბერნატორის კანცელარია, გერცენის სიტყვით, „საპყრობილეზე უარესი” იყო, სავსე მექრთამე, ქურდი, თვალთმაქცი და გაიძვერა მოხელეებით. ამ მოშხამულ და შავბნელ ატმოსფეროში მხოლოდ გერცენი და მამაცაშვილი იყვნენ, რომელთანაც სოლომონ დოდაშვილს შეეძლო დაახლოება და, მართლაც, მათ შორის მალე დამყარდა მეგობრული ურთიერთობა. მაგრამ სოლომონ დოდაშვილმა დიდხანს ვერ აიტანა გადასახლებულის მძიმე პირობებში ცხოვრება და ჩრდილოეთის მკაცრი ჰავა; დაავადმყოფდა, ფილტვების ტუბერკულოზის სწრაფი პროცესი გაეხსნა. დოდაშვილის დაავადების შესახებ ცოტა მოგვიანებით ალექსანდრე გერცენი იგონებდა: „მან ვერ აიტანა სუსხიანი ჰავა და უბოროტესმა ჭლექმა შეიპყრო. მე ვინახულე იგი რამდენიმე დღით ადრე სიკვდილამდე. ის ძლივს-ღა სუნთქავდა, მაგრამ მაინც ღრმა რწმენით მითხრა: ოღონდ გაზაფხულზე არ გავხდე უფრო ცუდად, თორემ შეიძლება ჭლექი შემექნესო”.
1834 წლის ივლისში სოლომონ დოდაშვილმა ვიატკის გუბერნატორის საშუალებით თხოვა მთავრობას სამხრეთის რომელიმე თბილ გუბერნიაში გადასახლება, მაგრამ ნიკოლოზ პირველმა არ შეიწყნარა ეს თხოვნა.
სოლომონ დოდაშვილს დიდხანს აღარ უცოცხლია: 1836 წლის 20 აგვისტოს, ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა, 31 წლის ჭაბუკს, აღმოხდა მეამბოხე, მაგრამ ობოლი სული. ვიატკის ყრუ მიდამოს მიაბარეს მისი მგზნებარე გული, რომელიც უკანასკნელ წუთამდე ენთო სამშობლოს ცისა და თავისუფლების სიყვარულით.
II
სოლომონ დოდაშვილის საგანმანათლებლო და პედაგოგიური იდეები მისი საზოგადოებრივ-რევოლუციური მოღვაწეობისა და აზროვნების ერთ-ერთ მთავარ მომენტს წარმაოდგენს. მისი იდეალი იყო თავისუფალი საქართველო. მეფის რუსეთის სუსხიანი, კოლონიური რეჟიმის პირობებში ამ იდეალის აშკარად გამჟღავნება ისევე ძნელი იყო, როგორც ბრძოლა მისი განხორციელებისათვის. მხოლოდ არალეგალური, ფარული გზით იყო საჭირო მისი დაწყება და სოლომონ დოდაშვილცი საჯარო გამოსვლებსა და წერილებში ხშირად მიმართავს ქარაგმასა და ალეგორიას თავისი სოციალურ-პოლიტიკური იდეების გამოსახატავად. კერძო წერილებში კი ახლობელ და საიმედო პირებთან ის რამდენადმე უფრო თავისუფლად გრძნობდა თავს და ადვილად მისხვედრი ტონით ამჟღავნებდა თავის ზრახვებს. 1826 წლის დეკემბერში, პეტერბურგიდან თბილისში კეთილშობილთა სასწავლებელში გამწესების წინ, წერდა ფილადელფოს კიკნაძეს, რომელიც პეტერბურგს აპირებდა გამგზავრებას: „ჩემს კერძო არა სასიამოვნოდ არის თქვენი აქ დაახლოება, მე ვაზმნობდი სხვასა რაისამე, და ოდეს მთავრობასთან სრულვჰყოფ, მაშინ ძალმიძს ცნობად თქვენდა, რომელი აწცა მაქვს იგივე და მსურდა თქვენი მყოფობა ამის მიზეზისათვის საქართველოსა შინა. არა შესახებელად მისსა, სადაცა მე მაწესებენ, არამედ სხვა აზმნობა არს სარგებელად მამულისა”.
ეს წერილი იწერებოდა „1832 წლის შეთქმულების” მზადების დასაწყის პერიოდში და ახლა ჩვენთვის ნათელია, თუ რა აზმნობა ჰქონდა მხედველობაში მის ავტროს, ხოლო გამოჩენილ ქართველი პატრიოტისა და ლიტერატორის ფილადელფოს კიკნაძის საქართველოში დარჩენა სურდა მას შეთქმულებაში მისი ჩაბმის მიზნით. მართლაც, ფილადელფოსი, როგორც ვიცით, არამც თუ ჩაება ფარული საზოგადოების შეთქმულებაში, არამედ გახდა მისი ერთ-ერთი აქტიური წევრი.
სოლომონ დოდაშვილისათვის ცხადი იყო, რომ პოლიტიკური ბრძოლა ხალხის თავისუფლებისა და თანასწორობისათვის უქმი იქნებოდა, თუ იგი არ დაუკავშირებდა ბრძოლას იმავე ხალხის განათლებისათვის. მისთვის ცხადი იყო, რომ გაუნათლებელი ხალხი შეგნებულად ვერ დაუჭერდა მხარს პოლიტიკურ ბრძოლას თავისუფლებისათვის და ვერც ისარგებლებდა ამ ბრძოლის შედეგითა და მონაპოვარით. მისი აზრით, ყოველი საზოგადოების კეთილდღეობა და შემძლეობა დამოკიდებულია ხალხის განათლებაზე, მის (საზოგადოების) წევრთა კეთილ აღზრდაზე. სოლომონ დოდაშვილი 1832 წელს წერდა:
“განათლება არის უმტკიცესი და უსაიმედოესი საფუძველი კეთილმდგომარეობისა ყოვლისა საზოგადოებისა; ყოველმან უწყის, რომელ საზოგადოება შემდგარი კეთილაღზრდილთა წევრთაგან, შეიქმნების განწმენდილს წყაროდ საეროთა კეთილმოქმედებათა, დიდებისა და შემძლეობისა; მას შინა სცნობს წმინდა ეკლესია – ჭეშმარიტთა ძეთა, მოქალაქეობა – მამულის მოყვარეთა, ხოლო მშობელნი – თავისსა ნუგეშსა”.
სოლომონ დოდაშვილს ძალიან ფართოდ აქვს წარმოდგენილი განათლებისა და აღზრდის როლი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ცხოვრებაში. მისი აზრით, საზოგადოების მორალი, ღირსება და, საერთოდ, მომავალი პოტენციური შესაძლებლობანი განპირობებულია ამ საზოგადოების წევრთა განათლებით, მათი აღზრდით, მათი ზნეობრივი და გონებრივი მდგომარეობით, მათი იდეალებით. აქედან ნათელია ის დიდი ინტერესი, რომელიც იჩენდა იგი ხალხის განათლებისა და ახალთაობის სწავლა-აღზრდის მიმართ.
* * *
როგორი იყო ახალი თაობის აღზრდა-განათლების მიზანი და შინაარსი სოლომონ დოდაშვილის მიხედვით?
სპეციალური პედაგოგიური ხასიათის ნაწერები ამ საკითხებზე მას არა აქვს, მაგრამ მისი შრომებიდან საკმაოდ ნათლად ჩანს როგორც აღზრდისა და სწავლა-განათლების, ისე სკოლის მიზნები და ამოცანები.
ყოველი ადამიანის „საკუთრივ ადამიანურ” თვისებას, სოლომონ დოდაშვილის აზრით, წარმოადგენს ლტოლვა ჰარმონიისაკენ, მთლიანობისაკენ. ეს ჰარმონია და მთლიანობა დევს როგორც თვით მასში – სუბიექტში, ისე მის გარეთ – ბუნებაში. ადამიანში არსებული ჰარმონია არის ერთიანობა კანონებისა, რომელთაც მისი განვითარება ექვემდებარება, ხოლო ჰარმონია ბუნებაში – ერთიანობა კანონებისა, რომელნიც სამყაროს მოვლენათა „უსაზღვრო ჯაჭვსა” და მისი განვითარების საფუძველს წარმოადგენენ. ადამიანის ლტოლვა ანუ მისწრაფება ამ ჰარმონიისაკენ, დოდაშვილის აზრით, არის ადამიანის განვითარების პროცესი, ხოლო წვდომა ანუ შეცნობა აღნიშნული ჰარმონიისა – განვითარების მიზანი. „ვინც ადამიანს დაკვირვებია, – წერს დოდაშვილი, – მან იცის, რომ იგი მიილტვის რა ჰარმონიისაკენ თავისი ბუნებით, შეუწყვეტლად ეძებს მას აგრეთვე გარე ბუნებაშიც”.
სოლომონ დოდაშვილი გრძნობს ადამიანის ერთიანობას მატერიალურ ბუნებასთან. ის ფიქრობს, რომ ადამიანის შინაგანი, საკუთარი ბუნებსი გასაღები, საერთოდ, გარეშე ბუნებაში ძევს; აქვე უნდა ვეძიოთ წყარო, კერძოდ, მისი სულიერი ცხოვრებისა: „გრძნობაში არაფერია ისეთი,რომ აც არ არის ნივთიერ ბუნებაში; გამოცდილება ცხადად ამტკიცებს ამ ჭეშმარიტებას”. ეს ცნობილი მატერიალისტური დებუნება, რომელიც დოდაშვილს სრულიად მარტებულად მიაჩნია გამოცდილებით დამტკიცებულ ჭეშმარიტებად, წარმაოდგენს, მისი აზრით, ადამიანისა და ბუნების ერთიანობის საფუძველს და ამავე დროს განაპირობებს ადამიანის მისწრაფებას მთლიანობისაკენ.
ლტოლვა ჰარმონიისაკენ, როგორც აღვნიშნეთ, ყველა ადამიანის დამახასიათებელი თვისებაა და ამდენად ყველა ნორმალური ადამიანი ექვემდებარება განვითარების პროცესს; მაგრამ მიზნის მიღწევა ყველას ხვედრი არაა. დოდაშვილი აღნიშნავს, რომ ადამიანისა და ბუნების ჰარმონიის წვდომა მოითხოვს „გარკვეული ადამიანური ცოდნის „სისტემას” ანუ მეცნიერებას, ფილოსოფიას, რომელიც „არავისათვის არ არის თანდაყოლილი; ის შეძენილ უნდა იქნეს საკუთარი გონების ძალით, საკუთარი მოღვაწეობით”. აი, ეს პროცესი, „ადამიანური ცოდნის სისტემის” შეძენისა, ესმის სოლომონ დოდაშვილს როგორც პროცესი აღზრდა-განათლებისა.
რა შეადგენს „ადამიანური ცოდნის”, ანუ მეცნიერების შინაარსს, რომლისაკენაც უნდა მივყავდეთ სწავლა-განათლებას? ადამიანი და ბუნება. მაგრამ რას გულისხმობს ადამიანის ან ბუნების წვდომა? სოლომონ დოდაშვილი აღნიშნავს, რომ „ჩავწვდეთ საკუთარ თავს (ხაზი ავტორისაა – გ. თ.), ნიშნავს, ბეჯითად გავსაჯოთ ჩვენს შინაგან მოვლენათა შესახებ, გავხადოთ რა ჩვენი თავი კვლევის უშუალო საგნად. შეცნობა საკუთარი თავისა სხვა არაფერია, გარდა უნარისა, მართებულად ვიმსჯელოთ მთელი ჩვენი მოქმედი ძალის შესახებ, ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა ჩვენთვის ცნობილი გახდება ჩვენი ბუნების მოქმედების კანონები, მათი საზღვარი და მიზანი...”
ამგვარად, ადამიანის არსის შეცნობისათვის საჭიროა მისი შინაგანი მოვლენების, მისი ბუნების კანონების ცოდნა, მისი ფსიქოლოგია. ეს არის ერთი მხარე ადამიანის სწავლა-განათლებისა. მეროე მხარეს წარმოადგენს გარეშე ბუნების, ანუ მატერიალური სამყაროს შეცნობა.
განათლების შინაარსს, სოლომონ დოდაშვილის მიხედვით, როგორც ვიცით, მეცნიერული ცოდნა განსაზღვრავს, ხოლო თვით მეცნიერული ცოდნის, ანუ უკეთ, მეცნიერების შინაარს კი – მისი საგანი. „სამყარო, როგორც მოვლენა, – წერს დოდაშვილი, – არის ურიცხვი სხვადასხვაობა მრავალი საგნისა მათი ურთიერთობით; მათი მრავალგვარობა უეჭველად წარმოშობს მრავალგვარობას აზროვნების წესებისა, რომელნიც არიან რა რამდენადმე დამოკიდებული თვით საგნების კერძო თვისებათაგან, ბუნებრივად წარმოადგენენ ნაწილობრივს, შემთვევითს (ხაზი ავტორისაა – გ. თ.), გამოსადეგს მხოლოდ გარკვეულ საგანთა გვარისათვის, მაგალითად, ისტორიულ, მათემატიკურ და სხვა. ვკრებთ რა ამ წესებს, რომლებიც შეეფარდებიან შეცნობადის ცალკეულ დარგებს, შეგვიძლია მივიღოთ აზროვნების ცალკეული მეცნიერება თითოეული მათგანისათვის”.
რამდენადაც სოლომონ დოდაშვილსიათვის შეცნობადის ორი ძირითადი წყარო – ადამიანი და ბუნება – წარმოადგენენ ჩვენი შემეცნებისა და სწავლების ორ ძირითად ობიექტს, იმდენად ის გულისხმობს მეცნიერებათა ორ ძირითად ჯგუფს: ჰუმანიტარულსა და საბუნებისმეტყველოს, მაგრამ „სიმრავლე და მრავალგვარობა” დარგებისა, რომელნიც აღნიშნულ ორ ძირითად სამყაროში არსებობენ, თავის მხრივ, გულისხმობენ მრავალ სხვადასხვა მეცნიერებას ყოველი ამ ცალკე დარგის შესახებ.
მაგრამ მას ცალკე აქვს გამოყოფილი „ფილოსოფიური სწავლანი” და ფილოლოგია. „ფილოსოფობა ჩვენი, – წერდა დოდაშვილი, – მდგომარეობს თეორიასა შინა, პრაქტიკასა და ესთეტიკასა: პირველი არს ცნობა, მეორე ქცევა და მესამე ხელოვნება; კვალად იგი პირველი, ე. ი. თეორია არს სწავლა გონებისა, მეორე – გულისა და მესამე – გრძნობისა”. ამის მიხედვით თეორიაში ის გულისხმობს ლოგიკას, ფსიქოლოგიას და მეტაფიზიკას, პრაქტიკაში – „ზნეობითი სწავლას” (ეთიკა), სამართალსა და რელიგიას, ესთეტიკაში – გემოვნებას, მჭევრმეტყველებასა და პოეზიას. „სადა არს სულისათვის სწავლა? – კითხულობს დოდაშვილი და უპასუხებს: – იგი არს ფსიქოლოგიასა შინა”.
განსაკუთრებით ამახვილებდა ყურადღებას ენისა და საერთოდ სიტყვიერების სწავლებასა და შესწავლაზე ვინაიდან ამ გზით მდიდრდება და ვითარდება ეს მეცნიერება, ხოლო „სიმდიდრე ენისა არს სიმდიდრე გულის ხმის ყოფისა... და წარმატებანი ენისა და სიტყვეირებისანი ჰმოწმობენ აღმატებასა ერისასა”. საერთოდ კი, სოლომონ დოდაშვილის მართებული აზრით, მიდრეკილება განათლებისადმი და „წარმატებანი სწავლათაგან ჰმოწმობენ საზოგადოდ აღმატებასა კაცობრივისა”. ამის შედეგად „გმოცხადდებიან ხარისხნი განათლებისანი, აღივსებიან გრძნობანი, გავრცელდებიან სიმრგვალენი გონებისანი შეხედვითა მოქმედებულთა მშვენიერებათადმი”.
აი, ეს მეცნიერებანი წარმოადგენენ განათლების შინაარსს, ხოლო მათი შესწავლა-დაუფლება – მიზანს.
სოლომონ დოდაშვილის აზრით, „ყოველი მეცნიერების შინაარსი დამოკიდებულია მის იდეასაგან” და სწორედ ამ იდეის გამონახვა მიაჩნია მას პირველ აუცილებელ პირობად მეცნიერების შესწავლის (ან სწავლების) დაწყებისათვის და მისი შინაარსის ადვილად გაგებისა და გაგებინებისათვის.
* * *
აღზრდისა და სწავლა-განათლების მიზნების გარკვევასთან ერთად სოლომონ დოდაშვილს არ შეიძლებოდა უყურადღებოდ დაეტოვებინა თვით ობიექტი აღზრდისა, ანუ ბავშვი. ჩვენ უკვე გვქონდა აღნიშნული, რომ ადამიანის შესწავლა, ანუ წვდომა” – დოდაშვილის ტერმინი რომ ვიხმაროთ – ნიშნავს „ჩვენი შინაგანი (ჩვენს შიგნი მიმდინარე) მოვლენების”, „მთელი ჩვენი მოღვაწეობის ძალის”, „ჩვენი არსის მოქმედების კანონების” ცოდნას. მხოლოდ ამის შემდეგ მიაჩნია მას შესაძლებლად ლაპარაკი ადამიანზე (ბავშვზე) სათანადო ზეგავლენის ფორმებისა და მისი სწავლების მეთოდების შერჩევის შესახებ. აღნიშნული შინაგანი მოვლენები და მოქმედების კანონები, დოდაშვილის სრულიად მართებული აზრით, თავს იჩენენ ადამიანის მოღვაწეობაში, მის ქცევაში, ხასიათში. მაგრამ დოდაშვილს, პირველ ყოვლისა, აინტერესებს ადამიანი (ან ბავშვი) არა საერთოდ, უკეთ არა ზოგადკაცობრიული ხასიათი ადამიანისა, არამედ ქართველი ბავშვი და ეს სავსებით გასაგებია: ის სახავს თავის თანამემამულე, ქართველი ბავშვების აღზრდისა და სწავლა-განათლების მიზნებს და უეჭველია, მას ამავე ეროვნების ბავშვი და მისი შესწავლა აინტერესებს. მაგრამ ჯერ ვნახოთ როგორ თვისებათა მატარებელია ქართველი საერთოდ, რომ შემდეგ, ამის მიხედვით შეგვეძლოს ვიმსჯელოთ ქართველ ბავშვებზე:
“ბუნებამან არ უარგვყო ზნეობითა და ფიზიკურთა ნიჭთა შინა თვისთა. მამული ჩვენი ნაყოფიერ არს. ჰაერი კეთილგანხმული და შეზავებული. თვისებანი გონებისა და გულისანი არიან მიუღებელნი (განუშორებელი – გ. თ.) ღირსებანი, მსგავსად შვილთა ძველისა ელადისათა. გარნა არა განხმულ იყო ჭურჭელი მდიდარი ბუნებისა, არა ძალგვედვა სარგებლობა ნიჭთა მიერ მისთა და გონებითთა მოქმედებათა ჩვენთა მარადის შეუდგებოდა. საჭიროებანი გარემოებათაგანი და არა იწარმოებდა თავისი უფლებით სული, წმინდა სიყვარული სწავლათა, სიბრძნის მოყვარეობითი კვეთება სრულებისადმი ზნეობითისა ბუნებისა ჩვენისა”.
ამგვარად, სოლომონ დოდაშვილი აღიარებს, რომ ჩვენი ხალხი დაჯილდოებულია მორალური, ინტელექტუალური და სენსუალური ნიჭით და შემკულია ფიზიკური ღირსებით. მაგრამ თუ მას დახშული ჰქონდა თავისი მდიდარი ბუნების საგანძური, ვერ სარგებლობდა თავისი ნიჭით, თუ მის გონებრივ მოღვაწეობას მუდამ თან სდევდა შემბორკავი საჭირბოროტო გარემოებანი, არ ვითარდებოდა თავისუფლად მისი სული, წმინდა სიყვარული სწავლა-განათლებისადმი და სიბრძნისმოყვარული მისწრაფება ჩვენი ზნეობრივი ბუნების სისრულისადმი – ეს იმიტომ კი არ ხდებოდა, რომ მას არ ჰქონდა ეს თვისებები და საამისო უნარი, არამედ იმიტომ, რომ მას „არა ძალედვა”, ე. ი. წართმეული ჰქონდა საამისო ძალაუფლება (და თუ გავიხსენებთ, რომ სოლომონ დოდაშვილი ამას წერდა 1832 წელს, შეთქმულების წინ, გასაგები გახდება მისი სააგიტაციო, მოწოდებითი მნიშვნელობა).
აღნიშნული ეროვნული თვისებები ქართველი ხალხისა, სოლომონ დოდაშვილის აზრით, ახასიათებს ყველა ქართველს და, მაშასადამე, ქართველ ახალგაზრდობასაც. მაგრამ ჩვენს აღსაზრდელ და გასანათლებელ თაობას, ამის გარდა, სჭირდება კიდევ ისეთი თვისებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ მის მომზადებას მომავალი მოღვაწეობისათვის. ასეთი თვისებები სოლომონ დოდაშვილის მიხედვით არის: „მიდრეკილება განათლებისადმი ზრახვისა, ძიება ჭეშმარიტებისა და ცნობისათვის ნებისა”, ცნობისმოყვარეობა, ანუ ინტერესი და სურვილი. ეს თვისებები ყველა ახალგაზრდას გააჩნია და აიხსნება მათი შინაგანი მისწრაფება ზრდისაკენ და, ბუნებრივია, რომ მოზარდს ჰქონდეს მისწრაფება ზრდისაკენ, სხვანაირად მოზარდი არ წარმოიდგინება, მაგრამ სოლომონ დოდაშვილი ფიქრობს, რომ ეს მისწრაფება აღსაზრდელისათვის ყოველთვის არ არის გაცნობიერებული და ხშირად სტიქიურად მიიმართება. ამ შემთხვევებში მოზარდის შინაგანი მისწრაფება განვითარებისადმი და მისი დანიშნულება, ანუ მისი აღზრდის მიზანი არამც თუ არ არიან შესაბამისი, არამედ შეიძლება სრულებით ეწინააღმდეგებოდნენ ერთმანეთს. აქედან გამომდინარე, სოლომონ დოდაშვილი მოითხოვს მოზარდის შესწავლას, მის გადაქცევას, როგორც თვითონ ამბობს, – „კვლევის უშუალო საგნად”, რათა გამომჟღავნდეს მისი ყველა თვისება, გაცნობიერებულ იქნას მისი შინაგანი, ბუნებრივი მისწრაფება განვითარებისადმი და ამის შედეგად მოხდეს ამ მისწრაფების მოწესრიგება და მიზანშეწონილი დაქვემდებარება აღზრდის მიზნებისადი.
* * *
არ შეიძლება არ აღინიშნოს სოლომონ დოდაშვილის მოძღვრების კიდევ ერთი საუკეთესო მხარე. ეს არის თეორიისა და პრაქტიკის მჭიდრო კავშირის აღიარება. რამდენადაც ადამიანის ცოდნა მის მოღვაწეობაში ვლინდება და ისე მკაფიოდ, რომ უკანასკნელის მიხედვით ვმსჯელობთ მის შესახებ, იმდენად ეს მოღვაწეობა, როგორც აღვნიშნეთ, წარმაოდგენს ადამიანის ქცევას, რომელშიც თავს იჩენს როგორც მისი ცოდნა, ისე ცოდნის გამოყენების შედეგი. სოლომონ დოდაშვილი არ ანსხვავებს ადამიანის ქცევას მისი მოღვაწეობის პრაქტიკისაგან: პრაქტიკა და ქცევა მისთვის ერთი და იგივეა, ვინაიდან ორივე მათგანი გამოყენებითი მნიშვნელობის მოქმედებას წარმოადგენს.
ერთ წერილში იონა ხელაშვილისადმი სოლომონი აღნიშნავს, რომ „ყოველნი მოქმედებანი ჩვემნი იმყოფების თეორიულისა ჭეშმარიტებისა შინა დაფუძნებულ, გარნა... პრაქტიკებრსა შინა აღმოჩნდების... თვისად დროსა”. თეორიულ ჭეშმარიტებაზე დაფუძნებული მოქმედება ინტელექტუალური პროცესია, რადგანაც მისი უეჭველობა ჯერ კიდევ ცდით შემოწმებულ საზომს მოითხოვს. მაგრამ თეორიული მოქმედების ჭეშმარიტობის საზომი, სოლომონ დოდაშვილის აზრით, არის მისი პრაქტიკული დანიშნულება, რომელიც უნდა ჰქმნიდეს ან მორალურ ნორმას, ან მატერიალურ ღირებულებას. დოდაშვილი მოითხოვდა ახალგაზრდათა სწავლა-განათლების ისე წარმართვას, რომ მათი თეორიული ცოდნა მომავალში „პრაქტიკებრსა შინა აღმოჩნდეს”.
* * *
ახალგაზრდობის სწავლა-განათლების მიზნების პრაქტიკულ განხორციელებას სოლომონ დოდაშვილი უმთავრესად სკოლას აკისრებდა. ის აღნიშნავდა, რომ „სარწმუნო” მეცნიერულ-ლიტერატურული ნაშრომების შექმნის უნარის მქონე ახალგაზრდობის მომზადება სწორედ სკოლამ უნდა შეძლოს, რადგანაც სკოლას უფრო მეტი საამისო საშუალებანი მოეპოვება, ვიდრე ოჯახს ან სხვა დაწესებულებას. მას ახარებდა საქართველოსა და ამიერკავკასიაში სკოლების რიცხვის ოდნავი ზრდაც კი, ვინაიდან „მოწაფენი, რომელნიცა აწ იზრდებიან ხსენებულთა სასწავლებელთა შინა აღგვითქვამენ ფრიად მრავალსა სარგებლობისათვის მამულისა”, მაგრამ 20-30-იანი წლების საქართველოში სასწავლებლები რაოდენობით ისე მცირე იყო და ისე მოუწყობელი, რომ სრულებით ვერ აკმაყოფილებდნენ სწავლის მსურველებს ვერც რიცხვით, ვერც სწავლების ხარისხით. ასე, მაგალითად, 1827 წელს თბილისში დაბრუნებისთანავე, ერთ-ერთ წერილში იონა ხელაშვილსიადმი სოლომონი აღნიშნავდა: „...აქაური სასწავლებელი, თბილისისაც ჯერეთ უწესრიგობასა შინა არს, მოსწავლენი მრავალ არიან და მასწავლებელნი მცირე. არავინ მიაქცევს ყურადღებასა და არცა სჭვრეტენ სწავლათა”. ერთი წლის შემდეგ ისევ იონასადმი გაგზავნილ წერილში კვლავ მწუხარებით გამოთქვამდა სოლომონ დოდაშვილი, რომ „სასწავლებელი ჩვენი უწესოსა მდგომარეობასა შინა არს, არავინ მეცადინეობს განვრცელებასა სწავლათასა და დატეებულ არს თვინიერ ყურადღებისა”. და თუ ასეთ მდგომარეობაში იყო თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებელი, ადვილი წარმოსადგენია, რა ყოფაში იქნებოდა საქართველოს სამაზრო და სამრევლო სკოლები, რომლებიც მოკლებული იყო როგორც ღირსეულ მასწავლებლებს, ისე სასკოლო სახელმძღვანელოებსა და სასწავლო ნივთებს. სოლომონ დოდაშვილი იმავე წერილში იმედს გამოთქვამდა, რომ „გარნა ამის შემდგომ, ვგონებ, იმეცადინოს მთავრობამან განვრცელებისათვის სწავლათა, ვინაითგან იქნება ღმერთმან მშვიდობისა მონიჭება, მტერნი განილტვნენ ძალისა გამო მხედრობითა ჩვენთა და საჭურველთა”. მაგრამ არც მშვიდობიანი ცხოვრების პირობებში ჩქარობდა მეფის ხელისუფლება საქართველოსა და კავკასიაში სკოლების რიცხვის გამრავლებას და 1832 წლის შეთქმულებისა და განზრახული აჯანყების ერთ-ერთ მიზეზად სოლომონ დოდაშვილი ასახელებდა ქართველთა უკმაყოფილებას სასწავლებელთა სიმცირის გამო და პედაგოგ ზ. ავთანდილაშვილთან ერთად მოითხოვდა დაბალი და საშუალო სკოლების გამრავლებას და ერთი უნივერსიტეტის გახსნას საქართველოში.
* * *
აღვნიშნოთ კიდევ ერთი განსაკუთრებული ღირსება სოლომონ დოდაშვილის პედაგოგიკური კონცეპციისა: აღმზრდელობითი სწავლების იდეა. მართალია, ეს იდეა ახალი არ იყო საქართველოსათვის, მართალია, XVIII საუკუნეში კარგად იყო იგი წარმოდგენილი ქართულ მწერლობასა და პედაგოგიკაში, მაგრამ როგორც ოჯახის ამოცანა, სოლომონ დოდაშვილმა აღმზრდელობითი სწავლების იდეა თავისი დროის მეცნიერულ სიმაღლეზე აიყვანა და უმთავრესად სკოლის ამოცანად დასახა იგი.
ადამიანისა და მოქალაქის მაღალი ღირსება ყოველი პიროვნების კეთილშობილური იდეალია. სოლომონ დოდაშვილი ფიქრობს, რომ ეს ღირსება თანდაყოლილი არ არის. მართალია, ყოველი ადამიანი ადამიანად იბადება, მაგრამ ადამიანური ღირსება თან არავის დაჰყვება; ეს არის აღზრდით შენაძენი თვისება.
ადამიანისა და მოქალაქის ღირსების პირველი დამახასიათებელი ნიშანი, დოდაშვილის აზრით, არის მამულის სიყვარული. ეს გრძნობა ყველა დანარჩენზე უფრო ძლიერია და მაცოცხლებელი. სამშობლოსა და ხალხის სიყვარული ყოველი ადამიანის წმინდათა-წმინდა მოვალეობაა; მაგრამ ამ მოვალეობის გადაქცევა ადამიანის შინაგან მოთხოვნილებად და მოწოდების საქმედ, შეიძლება მხოლოდ აღზრდით. საკუთარ თავზე ჰქონდა სოლომონს გამოცდილი ამ გრძნობის ცხოველმყოფელობა. ის წერდა:
“სურვილი იმისა, რომ სასარგებლო ვიქნე ჩემ თანამემამულესათვის, ყოველთვის იქნება ჩემი წმინდა მოვალეობა... და მამოძრავებელი შეძლებისდაგვარი შრომისათვის”.
სოლომონ დოდაშვილის ყოველი ნაბიჯი საზოგადოებრივი მოღვაწეობის სარბიელზე მოფიქრებული და გაზომილი იყო სამშობლოს მგზნებარე სიყვარულით და მისი ინტერესების სადარაჯოზე დგომის აუცილებლობით. „მამულის დიდება”, „სიბრძნის შეძენა მამულისათვის”, „აღზრდა თანამემამულეთა” და სხვა ამგვარი მოწოდების ხმა ესმოდა მისგან ქართველ ახალგაზრდობას როგორც წერილობით, ისე ზეპირსიტყვიერ გამოსვლებში. იგი მწარედ განიცდიდა თავისი დროის საქართველოს მძიმე საზოგადოებრივ-კულტურულ მდგომარეობას; 1929 წელს, თბილისის კეთილშობილთა სასწავლებლის მოწაფეთა გამოცდებზე დამსწრე საზოგადოების წინაშე წარმოთქმულ სიტყვაში, ეხებოდა რა საქართველოს წარსულსა და აწმყოს, ამბობდა:
“საყვარელი მამული ჩვენი..., რომელიცა ჰბრფწყინავდა ოდესმე მაგალითთა შინა განსხვავებულთა კაცთასა სიბრძნითა კეთილმოქმედებითა, შაირათ მთხზუელობითა და მხნეობითა” – მიიყვანეს... ესე ვითარ ხარისხამდე დამდაბლებისა, რომელ დამვიწყებელი მოქალაქებრისა თავის უფლებისა და თანადწარწყმედელი მაღალისა მის წინადანიშნულებისა კაცთა და მეფობისა კნინღა უკუე არა განემზადებოდა მსხუერპლად მომყამრთა ბარბაროსთ შემძლებლობისა და კუალად უმეტესუმეცრებისა, რომელიცა არს სარწმუნო თანამგზავრი მონებისა...” უკანასკნელი, ჩვენს მიერ ხაზგასმული აზრი სოლომონ დოდაშვილისა, რომ უმეცრება არის უეჭველი თანამგზავრი მონობისა – შეიცავს უაღრეს სინამდვილეს, ნამდვილ პატრიოტულ და ამავე დროს რევოლუციურ მოწოდებას ეროვნულ-პოლიტიკური მონობის დასამხობად, განათლების უფლების მოსაპოვებლად და „დავიწყებული მოქალაქეობრივი თავისუფლების” აღსადგენად.
სოლომონ დოდაშვილი იმედით შესცქეროდა ქართველ ახალგაზრდებს ზრდილთა ამათ სწავლათა მიერ ახალნერგთა სასოებათა საქართველოისათა” და დარწმუნებული იყო, რომ მათი შესაფერი აღზრდისა და სწავლა-განათლების შედეგად, „ძალგვიძს ჩვენი დაიმედება თავთავისთა სახეობითა აღდგომად სწავლათა შინა და დადგომად არა თუ ოდენ ხარისხსა ზედა პირველისა ღირსებისა ჩვენისასა, ა(რამე)დ ყოფადცა ოდესმე ხარისხსა ზედა ევროპიელთა ერთასა”.
სოლომონ დოდაშვილის ქართული პატრიოტიზმი შორსაა ვიწრო ნაციონალისტური ტენდენციებისაგან. პატივისცემით და სიყვარულით ეპყრობოდა იგი სხვა ერებსაც, მათ ღირსებასა და კულტურას. განსაკუთრებული პატივისცემის გრძნობით იხსენიებდა იგი „პატიოსან და მშრომელ” რუს ხალხს და დიდად აფასებდა „მკვირცხლ მისწრაფებასა... როსიელთასა სწავლათა შინა”.
სოლომონ დოდაშვილი რუსი დეკაბრისტების იდეათა მიმდევარი და რესპუბლიკანელი, მთელი თავისი შეგნებითა და შესაძლებლობით იღვწოდა ხალხის დამოუკიდებელი და თავისუფალი ცხოვრებისათვის. სისწორით შესწავლილი და სამართლიანად დაფასებული მისი აზროვნება და მოღვაწეობა გვარწმუნებს, რომ ის იყო ქართველი ხალხის XIX საუკუნის ნაციონალურ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის დამწყები, მისი პირველი პერიოდის მოწინავე წარმომადგენელი. გამათავისუფლებელი მოძრაობით იყო გაპირობებული მისი კეთილშობლი პატრიოტიზმი. ამ გრძნობას უნერგავდა იგი თავისი დროის ქართველ ახალთაობას და აღიარებდა როგორც სასკოლო, ისე სკოლის გარეშე და საოჯახო აღზრდის ამოცანად. პატრიოტიზმი მიაჩნდა მას აღმზრდელობითი სწავლების ერთ-ერთ მთავარ პრინციპად.
არანაკლები მნიშვნელობის აღმზრდელობითი ხასიათის პრინციპად მიაჩნდა მას აგრეთვე დემოკრატიული პრინციპი სოციალური თანასწორობისა.
სოლომონ დოდაშვილი იყო მოქალაქეთა სოციალური თანასწორობის იდეის მქადაგებელი და მისთვის პრაქტიკულად მებრძოლი ადამიანი. „არა გვარითა იქების კაცი, არამედ გონებითად მოქმედებითა ხელოვნად”, ამბობს იგი. ჩვენ არ ვფიქრობთ, რომ ეს ერთგვარი გამოხმაურება იყო საფრანგეთის დიდი რევოლუციისა. საფრანგეთის 1789 წლის ბურჟუაზიული რევოლუციისათვის თანასწორობის იდეა უფრო დეკლარაცია იყო, ვიდრე პრინციპი, ხოლო დოდაშვილსიათვის არსებითი და რეალური. თანასწორობის იდეის გამოხატულებას მის პედაგოგიკურ მოძღვრებაში წარმოადგენდა სწავლა-განათლების აღიარება საყოველთაო, სახალხო საქმედ, მისი უზრუნველყოფა ყველასათვის, საზოგადოების როგორც გაბატონებული, ისე დამორჩილებული ფენებისათვის.
“სწავლასა შინა დიდის კაცისა და მცირისა (შვილები) ერთნი და იგივენი არიან, ე. ი. ერთად შესარიცხ არიან მასწავლებისთანა”.
ამით სოლომონ დოდაშვილი ამბობს, რომ სწავლა-განათლება არ უნდა იყოს პრივილეგია რომელიმე წოდებისა და მოითხოვს თანაბრად, ანუ ერთნაირად და განურჩევლად ეპყრობოდნენ სწავლის ყველა მსურველს, მიუხედავად მათი შთამომავლობისა და აწმყო სოციალური მდგომარეობისა. თანაბარი მოპყრობა დიდკაცთა, ანუ თავადაზნაურთა და მცირეთა, ანუ გლეხების შვილებისადმი „სწავლასა შინა” სოლომონ დოდაშვილს ესმოდა როგორც განათლების ერთნაირი უფლების მინიჭება ყველასათვის და სახელმწიფო საგანმანათლებლო ღონისძიებათა თანაბარი გავრცელება ყველა წოდების ახალგაზრდობაზე, ისე საერთო, უწოდებრიო – სკოლების გახსნა დაწყებითიდან უმაღლესამდე. ამასთან სოლომონ დოდაშვილი მასწავლებელთაგანაც მოითხოვდა ყველა წოდების ბავშვები ერთნაირად „შეერიცხათ”, ანუ მიეჩნიათ სწავლების მთელი დროის განმავლობაში, ერთნაირი დამოკიდებულება ჰქონოდათ ყველა მოსწავლისადმი, როგორც საგანმანათლებლო, ისე აღმზრდელობითი მუშაობის დროს. სოლომონ დოდაშვილს დიდ უსამარტლობად მიაჩნდა ის ფაქტი, რომ მის დროს თბილისში არსებობდა „კეთილშობილთა სასწავლებელი” და შემდეგ გიმნაზია მხოლოდ თავადაზნაურთა და მაღალი რანგის მოხელეთათვის. ის მოითხოვდა მთავრობისაგან, რათა დაბალი წოდების ახალგაზრდობასაც მისცემოდა საკმაო რაოდენობის სკოლა დაწყებითიდან უმაღლესამდე და ამ მოთხოვნილებას ის, როგორც ვიცით, არ ფარგლავდა მარტო თეორიული ბრძოლით.
სოლომონ დოდაშვილი ფიქრობს, რომ აღზრდის გზით შეიძლება ადამიანი იქცეს „სხუა ადამიანად”. აღზრდას შეუძლია გარდაქმნას იგი ყოველმხრივ. ერთ-ერთ წერილში იოანე ხელაშვილისადმი სოლომონი აღნიშნავს, რომ „განათლება გონებისა და განვითარება გულისა ხშირად შესცვლის ყოვლადობასა კაცისასა”. გონების განათლება და გულის განვითარება მას ესმის, როგორც გონებრივი და ზნეობრივი აღზრდა, რაც საკმაოდ მიაჩნია ადამიანის შეცვლისათვის. აღზრდის ეს ორი სახე, მართლაც, ძირითადია აღზრდის მთლიან პროცესში და ადამიანის, როგორც სოციალური არსის, გარდაქმნისათვის სწორედ ამ ორ სახეს აქვს ყველაზე მეტი მნიშვნელობა. მაგრამ სოლომონ დოდაშვილი ძალიან ფრთხილად ეკიდება აღზრდის გზით ადამიანის ყოვლად შეცვლის პრობელმას. ის აღნიშნავს, რომ აღზრდას შეუძლია ადამიანის შეცვლა ხშირად და, მაშასადამე, არა ყოველთვის და ყოველ პირობებში. ეს დამოკიდებულია, ერთი მხრით, აღსაზრდელზე. ის, რაც ხშირია – არის წესი, ხოლო არახშირი, ანუ იშვიათი – გამონაკლისი. აღზრდას რომ ადამიანის შეცვლა შეუძლია, ამას წესად თვლის სოლომონ დოდაშვილი, მაგრამ ზოგჯერ ამის შეუძლებლობაც დასაშვებად მიაჩნია, როგორც გამონაკლისი. მას არა აქვს პირდაპირი მითითება, რა პირობებში გვაქვს საქმე წესთან, ანუ ხშირ მოვლენასთან და რა პირობებშია მოსალოდნელი იშვიათი მოვლენა, ანუ გამონაკლისი, მაგრამ მისი საერთო მსჯელობიდან ამ საგანზე შეიძლება დავასკვნათ: როცა ადამიანის აღზრდის მიზანი და საზოგადოებრივი დანიშნულება სავსებით შეესაბამება მის შინაგან ლტოლვას, ანუ მისწრაფებას ჰარმონიისაკენ (მთლიანობისაკენ), მაშინ შეიძლება მისი ყოვლად შეცვლა და რამდენადაც ასეთი მოვლენა ხშირია, საქმე გვაქვს წესთან, ხოლო როცა ეს შესაბამისობა დარღვეულია, როგორც იშვიათი მოვლენა, – საქმე გვაქვს გამონაკლისთან.
მართალია, აღზრდის საზოგადოებრივი როლის გაგების საკითხში სოლომონ დოდაშვილი, როგორც ირკვევა, გამოდიოდა ფრანგი მატერიალისტების მოძღვრებიდან აღზრდის ყოვლად შემძლეობის შესახებ, მაგრამ შესამჩნევად გაუსწრო მათ წინ იმ კორექტივით, რომელიც მან შეიტანა ამ მოძღვრებაში აღნიშნული გამონაკლისის დაშვების სახით. მიუხედავად ამისა, სოლომონ დოდაშვილი მაინც ვერ ამაღლდა ადამიანის როლის მატერიალისტურ გაგებამდე, რომლის მიხედვითაც თვით ადამიანი წარმოადგენს თავისი აღზრდისა და გარდაქმნის ძირს, ანუ საფუძველს; რომ ადამიანი თვითონ ჰქმნის თავისი აღზრდის გარემოებას და აღმზრდელი თვით უნდა იყოს აღზრდილი სხვა ადამიანის მიერ, – პრინციპი, რომელიც შემდეგ ჩამოაყალიბა კარლ მარქსმა ფოიერბახის შესახებ მესამე თეზისში. ამ პრინციპამდე ვერ ავიდა სოლომონ დოდაშვილი და სწორედ ამით უნდა აიხსნას ნაკლი მისი შეხედულებისა აღზრდის საზოგადოებრივი ფუნქციის გარკვევის საკითხზე.